Puszcza Knyszyńska to jeden z ostatnich w Europie rejonów o stosunkowo mało skażonej urokliwej przyrodzie. Ma on do zaoferowania liczne zakątki, które stwarzają możliwość rozwijania naszej wrażliwości w kontakcie z pięknem środowiska naturalnego i wielokulturowością.

 

Puszcza Knyszyńska jest jednym z największych zwartych kompleksów leśnych w kraju. Określa się ją jako „młodszą siostrę Puszczy Białowieskiej”. Obecnie zajmuje ona powierzchnię ok. 105 000 ha (RDLP w Białymstoku), jednak co roku zwiększa swój areał na skutek zalesień gruntów porolnych, zwłaszcza na wschodnich rubieżach tych terenów.

 

POŁOŻENIE

 

Puszcza Knyszyńska usytuowana jest w północno – wschodniej Polsce. Położona jest na obszarze województwa podlaskiego, powiatów białostockiego i sokólskiego, na terenie 11 gmin: Janów, Sokółka, Knyszyn, Czarna Białostocka, Szudziałowo, Dobrzyniewo Duże, Wasilków, Supraśl, Krynki, Gródek, Michałowo. Lasami państwowymi na jej terenie zarządza 7 nadleśnictw: Dojlidy, Knyszyn, Czarna Białostocka, Supraśl, Żednia, Krynki i Waliły.

 

SZATA ROŚLINNA

 

Na obszarze Puszczy Knyszyńskiej występuje około 850 gatunków roślin naczyniowych. Odmienność tego obszaru od flory innych regionów Polski niżowej wyznacza znaczący udział świerka pospolitego w puszczańskich lasach – ok. 10,6%. Obecność między innymi tego gatunku w zbiorowiskach leśnych oraz jego ekspansywność upodabnia Puszczę do zachodniej tajgi.

 

Najczęściej spotykanym drzewem, głównym gatunkiem lasotwórczym, jest sosna zwyczajna. Jej udział w powierzchni leśnej wynosi ok. 70%. Dość często spotykanymi krzewami w Puszczy są leszczyna zwyczajna i podlegająca częściowej ochronie, kruszyna pospolita.

 

Dan Wołkowycki podaje, że liczba gatunków roślin naczyniowych zagrożonych wyginięciem i/lub objętych specjalnym statutem prawnym wynosi w Puszczy 107. Ścisłą ochroną gatunkową objęte są 73 gatunki roślin. Sporą część z tych gatunków, jak również z gatunków podlegających ochronie częściowej, często można spotkać na leśnej wycieczce. Wprawne oko dostrzeże przy drodze białe niskie kwiaty tajęży jednostronnej, czy kremowo – różowe, osiągające wysokość nawet 90 cm kwiatostany kruszczyka szerokolistnego. To tu znajduje się jedno z 9 stanowisk krajowych chamedafne północnej oraz jedyne w nizinnej Polsce stanowisko żywca gruczołkowatego.

 

Puszcza jest też jedynym miejscem w województwie podlaskim, w którym występuje dzwonecznik wonny, a także największe w Polsce stanowisko rzepika szczeciniastego. Wiosną Puszcza pokrywa się łanami biało kwitnących zawilców, niebieskich przylaszczek, kremowych kokoryczy, a nad rzekami zaczynają pylić kwiaty wierzby, potocznie nazywane baziami.

 

Malowniczo wyglądają wtedy grądy, czyli lasy liściaste porastające siedliska żyzne. Według Grażyny Łaskiej siedliska grądowe zajmują 34,2% powierzchni leśnej, natomiast siedliska ubogie – bór suchy, bór świeży, bór mieszany świeży zajmują ponad 54% powierzchni puszczy. Całościowo zbiorowiska leśne na podłożu mineralnym zajmują 88,8% jej powierzchni, a najczęstszym zbiorowiskiem z panującymi drzewami szpilkowymi jest bór iglasty wysoki.

 

Świat roślin Puszczy Knyszyńskiej jest bogaty i cenny. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż przeważają tu żywiczne i piękne bory sosnowe oraz sosnowo – świerkowe. Średni wiek drzewostanów wynosi 50 – 60 lat, a te o wieku ponad 100 lat rosną na kilku procentach powierzchni, co w warunkach polskich jest wynikiem dobrym.

 

Prawdziwą wizytówką puszczy jest sosna ekotypu supraskiego, zwana również masztową. Sosny rosnące w zwarciu na odpowiednim siedlisku są w omawianym rejonie wyjątkowo dorodne i przez stulecia dostarczały cennego surowca. Od XVI wieku drewno sosen supraskich wykorzystywano na maszty okrętów w Europie Zachodniej, dokąd jeszcze w latach 50. XX wieku spławiane było rzekami: Supraślą, Narwią, Bugiem i Wisłą aż do Gdańska. Na otwartej przestrzeni sosna przybiera rosochatą postać, o pokręconym pniu, przykrytym czapą potężnych konarów. Najstarszy okaz tego typu rósł na Niedźwiedziej Górze w pobliżu Supraśla. Zanim został powalony przez wiatr osiągnął około 350 lat. Obecnie jest eksponowany pod zadaszeniem przy siedzibie Nadleśnictwa Supraśl. Natomiast na bagnach rozmieszczone rzadko 100 – letnie egzemplarze mają formę karłów, osiągających zaledwie kilka metrów wysokości. Najstarsze pomnikowe sosny w puszczy liczą obecnie około 250 lat.

 

Z uwagi na mozaikę glebową i różny poziom wód gruntowych w Puszczy występuje spore zróżnicowanie zespołów leśnych. Na wschodzie, południu i zachodzie omawianego rejonu rozmieszczone są siedliska borowe. Najogólniej przez bory rozumiemy drzewostany iglaste rosnące na podłożu mało żyznym. W północnej i centralnej części Puszczy dominują grądy – drzewostany liściaste, zajmujące stanowiska bogate w składniki pokarmowe. W miejscach o znacznym uwilgotnieniu występują olsy (wody stagnujące) oraz łęgi (wody płynące).

 

Oryginalność roślinności puszczy w porównaniu z innymi rejonami kraju jest związana z odrębnością klimatu Podlasia, który charakteryzuje się znaczną surowością. Powoduje to przejściowy charakter szaty roślinnej regionu puszczańskiego, który polega na występowaniu w sąsiedztwie gatunków środkowoeuropejskich oraz gatunków z Europy Północno – Wschodniej. Sytuacja taka jest typowa dla Działu Północnego.

 

Cechę wyróżniającą Puszczę Knyszyńską spośród innych kompleksów leśnych w Polsce stanowi jej charakter borealny, który oznacza podobieństwo do południowo – zachodniej tajgi. Spośród 22 ekosystemów leśnych występuje tu aż 9 borealnych.

 

Na zainteresowanie zasługuje zwłaszcza bór bagienny. Jego wygląd jest niezwykle egzotyczny. Warstwę drzew tworzy sosna z domieszką brzozy omszonej i czasami świerka. Zwarcie koron jest niewielkie, dno lasu pozostaje odsłonięte. Drzewa są tu niskie, rosną powoli i słabo.

 

W runie przeważają mchy torfowce i płonnik. Ponadto można spotkać: borówkę bagienną, modrzewnicę, bagno zwyczajne, wełniankę, żurawinę. W upalne dni unosi się silny, oszałamiający zapach, wydzielany przez bagno zwyczajne.

 

FAUNA

 

Świat zwierząt Puszczy Knyszyńskiej jest charakterystyczny dla Niżu Europy Środkowej i wykazuje podobieństwo do fauny Puszczy Białowieskiej oraz Augustowskiej, z którymi kiedyś ten kompleks leśny był połączony.

 

Występuje tu obecnie ponad 150 gatunków ptaków. Wśród nich są tak niezwykle rzadkie jak: bieliki, kanie rude i derkacze. Cenne są również: bocian czarny, żuraw, trzmielojad, gadożer, orlik krzykliwy i włochaty, puchacz, sóweczka, włochatka oraz dzięcioły: trójpalczasty i białogrzbiety. Prawdziwym klejnotem puszczańskim jest pięknie ubarwiony zimorodek, zasiedlający stanowiska lęgowe na przełomie marca i kwietnia. Zaobserwowano, iż kopie on nory drążone w skarpach nad brzegami wód. Pierwotnie określano go mianem „ziemiorodka”. Później nazwę uproszczono.

 

W dolinach rzek, w puszczańskich obniżeniach terenu występują malownicze miejsca z roślinnością błotną. Stanowią one ostoje ciekawych gatunków owadów, zwłaszcza motyli i chrząszczy, płazów, a także gadów. Takie miejsca nazywamy remizami.

 

Do gatunków dominujących ornitofauny, które można spotkać w czasie prawie każdej wyprawy do lasu czy spaceru po łące należą: zięba, świstunka, rudzik, pierwiosnek, drozd śpiewak, trznadel, świergotek drzewny i skowronek.

 

O tym, że Puszcza Knyszyńska ma charakter tajgi świadczy obecność gatunków borealnych, takich jak: gil, orzechówka i krzyżodziób świerkowy.

 

Świat płazów i gadów występujących na terenie Parku nie odbiega od typowych dla innych regionów Polski północno – wschodniej. Spośród płazów wyróżnia się rzekotka drzewna. To jedyny w naszej faunie reprezentant żab drzewnych. Posiada przylgi na końcu palców, które umożliwiają utrzymanie się na liściach. Nie bez powodu porównuje się ją do kameleona. Ubarwienie grzbietowej strony ciała tego gatunku jest trawiasto – zielone. Jednak w zależności od kolorytu otoczenia jego odcień może się zmieniać. Dzięki tej właściwości omawiany płaz potrafi bezpiecznie ukryć się wśród liści.

 

Spośród gadów wyróżnia się padalec, który z kolei jest jedynym przedstawicielem w faunie krajowej jaszczurek beznogich. To gatunek zupełnie niegroźny, a dysponujący bierną bronią w postaci łamliwego ogona. Pozostaje on w zębach lub pazurach drapieżnika, ratując życie padalcowi.

 

Gatunek jadowity wśród gadów puszczańskich reprezentuje żmija zygzakowata. Posiada ona tzw. wstęgę Kaina, choć występują osobniki jednokolorowe. Może być niebezpieczna dla człowieka tylko w przypadku bezpośredniego zetknięcia (np. nadepnięcia nogą). Udając się zatem w teren należy pamiętać o rozwadze i stosownym stroju (np. kalosze).

 

Dotychczas na terenie Puszczy stwierdzono występowanie 18 gatunków drobnych ssaków. Są wśród nich między innymi: ryjówka aksamitna i malutka, badylarka, smużka, darniówka zwyczajna, mysz leśna. Przynależy do tej grupy osobliwy rzęsorek rzeczek. Spotyka się go zawsze w pobliżu wody (stąd nazwa). W uśmiercaniu ofiary pomaga mu jad zawarty w ślinie.

 

Do cennych puszczańskich zwierząt należą koszatki i orzesznice, których obecność świadczy o wysokim stopniu naturalności środowiska. Prowadzą nadrzewny tryb życia. W Puszczy znajdują odpowiednią bazę pokarmową (owoce, nasiona, owady) oraz dziuple.

 

Puszcza Knyszyńska może pochwalić się obecnością największych polskich ssaków – żubrów. Bardzo atrakcyjnym dla oka mieszkańcem omawianego rejonu jest jeleń szlachetny, charakteryzujący się porożem wysokiej jakości. Liczne są też dziki oraz sarny. Drapieżniki reprezentują: wilki, lisy, jenoty, kuny, łasice i gronostaje oraz rysie. Nad brzegami rzek oraz strumieni bytują piżmaki i bobry, a na obrzeżach lasów – zające.

 

Wiadomości o różnorodności niezwykle bogatego świata bezkręgowców są jeszcze fragmentaryczne. Dopiero od niedawna naukowcy skierowali swoje zainteresowanie na ten rejon i zaczęli poznawać tajemnice motyli, chrząszczy czy pająków. Inne grupy bezkręgowców są dotąd niezinwentaryzowane i wciąż czekają na swoich odkrywców.

 

Ozdobę puszczańskich i śródleśnych polan stanowi bez wątpienia przepiękny motyl – paź królowej. Do bardzo dekoracyjnych okazów zalicza się mieniak tęczowiec, który swoją nazwę zawdzięcza tęczowemu połyskowi skrzydeł. Jest to wynik odbicia niebieskich fal świetlnych na maleńkich pęcherzykach powietrza, znajdujących się na łuskach na skrzydłach samców tego motyla. Wśród chrząszczy wielkością i niezwykłym kształtem wyróżnia się rohatyniec nosorożec.

 

Tekst zaczerpnięty z Przewodnika Puszcza Knyszyńska, opracowała Jolanta Ryś